Jakub Garbacz
Geneza organów sięga pięć tysięcy lat
wstecz. Wtedy to powstał chiński instrument zwany czeng
złożony z bambusowych piszczałek ustawionych na
wiatrownic. Instrument ten nie posiadał klawiatury,
a grający regulował dopływ powietrza do piszczałek,
zatykając odpowiednie otwory w wiatrowni palcami. W III
wieku p.n.e. w Grecji powstały organy wodne -
posiadające wszystkie części właściwe współczesnym
instrumentom. Cechą charakterystyczną organów wodnych
było umieszczenie zbiornika wodnego z zanurzonym dzwonem
- jego celem było magazynowanie sprężonego powietrza.
Kościół zachodni wprowadził organy do
świątyń w VII wieku naszej ery. Początkowo spotkało się
to z dużym oporem, jednak z upływem czasu
zainteresowanie tym instrumentem wzrastało. Na przełomie
X i XI wieku pojawiły się traktaty o budowie organów
(np. anonimowy "De mensura fistularum"). W X wieku
arcybiskup Canterbury wybudował organy w opactwie
Abbington - był to instrument uważany za najdoskonalszy
w owych czasach. W opactwie Winchester zbudowane zostały
duże organy pneumatyczne, posiadające 26 miechów i około
400 piszczałek.
Z uwagi na brak danych nie wiemy nic
o rozwoju organów w XII i XIII wieku. Wzmianki
o organach w Polsce pochodzą z kroniki Wincentego
Kadłubka. Z zawartych tam informacji wiemy o XII
wiecznych organach na dworze Kazimierza Sprawiedliwego
i o istnieniu instrumentu w klasztorze cysterskim
w Trzebnicy.
W wieku XIV budownictwo organowe
uległo znacznemu rozwojowi, zwiększyła się ilość
budowanych instrumentów. Większość instrumentów z tych
czasów to instrumenty przenośne - pozytywy i portatywy.
Portatyw mógł być noszony przez grającego na specjalnym
pasku. W dziele Praetoriusa "Syntagma musicum" z 1619
roku zachował się opis czternastowiecznych organów z Halberstadt.
Posiadały one trzy manuały i pedał. Wiadomo też, że
w katedrze w Rouen we Francji organy istniały już w 1386
roku. W tym czasie dokonał się znaczący postęp w budowie
klawiatur i traktury. Przez to zmniejszeniu uległy
klawisze i gra stała się znacznie lżejsza.
Istnieją informacje o instrumentach
z XIV wieku w Polsce. W roku 1373 wykonano reperację
organów w kościele Bożego Ciała w Krakowie, istniały już
organy w katedrze płockiej. Można także znaleźć dużo
informacji o zbudowanych w 1381 organach w Kętach.
Organy te były już wyposażone w pedał. Według
Praetoriusa w 1460 roku powstał instrument wyposażony
w piszczałki językowe, czyli regał.
Z XV wieku pochodzą traktaty o
budowie organów autorstwa Arnauta z Zwolle i Arnolta
Schlicka. Dają one obraz budownictwa organowego
w Niderlandach i Francji. Zasób głosów organowych w tym
czasie był już imponujący. Z instrumentów z tych czasów
zachowały się organy w Kiedrich i z Utrechtu. Niestety
w Polsce nie zachowały się instrumenty z tamtych czasów,
lecz źródła mówią o mnogości instrumentów powstałych w
XV wieku.
Na przełomie XV i XVI wieku
wykształciły się w budownictwie organowym cechy
charakterystyczne dla poszczególnych ośrodków. W
Niderlandach powstała szkoła budownictwa organowego
zwana szkołą północno-brabancką. Jej wpływ kształtował
budownictwo organowe w Niemczech i Francji.
Przedstawiciele tej szkoły to: Hans Suys z Kolonii
(instrumenty w Liege, Antwerpii, Kolonii i Amsterdamie),
Jan z Koblencji (Alkmar) oraz Hendrik i Nicolaas Niehoff.
Cechą charakterystyczną szkoły północno - brabanckiej
był Oberwerk - sekcja składająca się z głosów solowych.
Zachowało się kilka instrumentów z
XVI wieku: organy w Alkmaar, organy w kościele św.
Jakuba w Lubece. W Polsce nie zachowały się żadne organy
szesnastowieczne. Wiek XVII to szczególny rozwój
budownictwa organowego. We Włoszech organmistrz Costanzo
Antegnati wydał w 1608 roku dzieło "L'arte organica", w
którym opisał zasady rejestrowania organów włoskich.
Szczególnie obfity rozwój nastąpił w
okresie baroku w Niemczech. Był on zasługą wybitnych
organmistrzów - m.in.: Scherera, Compeniusa, Schnitgera
i Stellwagena.
Organy szkoły północnoniemieckiej
cechowały się dużymi rozmiarami i samodzielną sekcją
pedałową. Najbardziej znany instrument to organy w
kościele św. Jakuba w Hamburgu zbudowane przez Arpa
Schnitgera. Cieszyły się one uznaniem J.S. Bacha -
bezskutecznie ubiegał się on nawet o stanowisko
organisty w tym kościele.
We Włoszech budownictwo organowe
postępowało według norm narzuconych jeszcze w XVI wieku.
We Francji nastąpiło wyzwolenie spod wpływów szkoły
brabanckiej. W Hiszpanii obserwujemy oryginalność na
każdym kroku - umieszczono głosy językowe w prospekcie w
orientacji poziomej. Pomysł ten jest chętnie
wykorzystywany także w czasach nam współczesnych (np.
trąbka horyzontalna w organach kościoła p/w św. Teresy i
św. Jana Bosco w Łodzi). Z Hiszpanii pochodzi także
pudło ekspresyjne (z kolei ten wynalazek znalazł
szerokie zastosowanie w instrumentach romantycznych).
Podobnie i w Polsce wiek XVII
przyniósł wiele nowego. W tym czasie powstały organy w
Olkuszu (1612) i Kazimierzu (1620). Wymienić tu należy
także pozytyw z klasztoru klarysek w Starym Sączu. W
XVII wieku działała w Polsce rodzina Nitrowskich.
Najstarszy z rodziny - Jerzy Nitrowski zbudował organy w
kościele Mariackim w Krakowie, a wraz z synem Andrzejem
słynne organy w kościele Mariackim w Gdańsku. Pochodzące
z końca XVII wieku organy w kościele bernardyńskim w
Leżajsku zbudował Jan Głowiński.
W XVIII wieku działało w Europie
wielu organmistrzów, szczególnie znana była rodzina
Silbermann. Gottfried Silberman działający w Saksonii
wybudował ponad 50 instrumentów, z których znakomita
większość zachowała się do dnia dzisiejszego.
Najbardziej znane dzieła tego budowniczego to organy we
Freiburgu, w Rotha i w kościele katolickim w Dreźnie.
We Francji najsłynniejszym
budowniczym organów był w XVIII wieku Francois Henri
Cliquot. We Włoszech budownictwo organowe odbywało się
nadal według tradycyjnych zasad.
Polskie organy XVIII-wieczne
posiadały swój indywidualny charakter. Świadectwem są
liczne prospekty organowe. Należy wymienić pochodzące z
1724 roku organy u św. Anny w Krakowie autorstwa Szymona
Sadkowskiego, organy z kościoła św. Anny w Warszawie.
Ważny zabytek stanowią zbudowane przez Józefa
Sitarskiego w XVIII wieku organy w opactwie cystersów w
Jędrzejowie. Uwagę zwraca wielkość instrumentu (trzy
manuały i pedał). Atrakcją jest wysuwana czwarta
klawiatura. Klawisze wykonane są ze szlachetnego drewna
i z kości, a klucze rejestrowe odlane z brązu.
Natomiast szeroko rozreklamowane
organy oliwskie już nie są instrumentem zabytkowym. Na
pewno historyczną wartość przedstawia wielki prospekt,
wraz ze znajdującymi się w nim piszczałkami.
W XIX wieku w europejskim
budownictwie organowym nastąpił zasadniczy przełom pod
względem technicznym. Ciągle dążono do ułatwienia gry na
połączonych manuałach i do usprawnienia mechanizmu
powietrznego. Istotne zmiany w budownictwie organowym
XIX wieku zaszły we Francji i w Niemczech.
Nową erę rozpoczął francuz Aristide
Cavaille-Coll zbudowaniem w 1841 roku organów w
Saint-Denis pod Paryżem. Po raz pierwszy zastosował on
dźwignię Barkera - urządzenie pomagające w
wyeliminowaniu oporu gry na manuałach. Organy
Cavaille-Cola budowane były na całym świecie (aż po
Amerykę Południową i Chiny). Ten budowniczy konstruował
niemal wyłącznie wiatrownice tonowe. Ogromną sławę
przyniosły mu organy w St.Sulpice w Paryżu oraz w
katedrze Notre-Dame w Paryżu.
W Niemczech w XIX wieku najbardziej
znana była firma Walckera z Ludwigsburga. Firma
wybudowała kilka instrumentów o gigantycznych rozmiarach
o liczbie głosów przekraczającej 100 (np. w katedrze w
Rydze, w katedrze św. Stefana w Wiedniu). Duży wkład w
XIX-wieczne budownictwo organowe wnieśli organmistrzowie
holenderscy, m.in. Baetz i Witte.
W XIX wieku nastąpił dalszy rozwój
organmistrzostwa w Polsce. W 1848 roku powstała firma
Biernackiego. Znanymi budowniczymi byli członkowie
rodziny Szymańskich. W południowej części kraju działał
uczeń Cavaille-Cola, Jan Śliwiński.
Wzrastające na początku XX wieku
zainteresowanie budownictwem organowym doprowadziło do
powstania w Niemczech ruchu "Orgelbewegung". Ruch
postulował powrót do tradycji budownictwa barokowego.
Skutkiem działalności ruchu był powrót do mechanicznej
traktury gry i wiatrownic tonowych. Zaczęto dbać o dobór
odpowiednich materiałów do budowy instrumentów. Budowane
współcześnie instrumenty to przede wszystkim organy o
mechanicznej trakturze gry. Współczesne budownictwo
organowe opiera się o założenia wprowadzone przez ruch "Orgelbewegung".
Na
podstawie książki Jerzego Erdmana "Organy"
(Wydawnictwo Archidiecezji Warszawskiej, 1989)